Godsdienstig Vormings Onderwijs
op openbare basisscholen

G.V.O. = Bezig zijn met de allergrootste puzzel die er is. Bij G.V.O. is veel wit/ blauw, van die wolkenluchtenstukjes, die zijn moeilijk te plaatsen. Elk puzzelstukje dat ik aanbied is eigenlijk een verhaal. De kinderen dragen zelf ook puzzelstukjes aan, soms van die hele mooie, met een stukje gebouw en wat lucht, verbindingen….

Met het woord verbindingen kom ik bij het woord religie, wat herleidt kan worden naar religo; naar achteren binden, vastbinden en tegelijk ook losmaken. ‘Re’ is wederom of opnieuw en ‘ligo’ komt van binden en verbinden, verenigen (religare). Religie is ook afgeleid van re-legere; opnieuw lezen of nagaan en telkens overwegen. Voeg je dit samen dan  kom je tot het steeds opnieuw verbinding zoeken. Met jezelf, met anderen of met God? De verhalen zijn daarbij een krachtig middel.
In plaats van G.V.O. zou hier ook boven kunnen staan R.O.B of S.O.B.., dat staat dan voor Religieuze of Spirituele Ontwikkeling Begeleiden. Deze twee samenvoegend kom je tot een nieuw woord, dat mijn G.V.O. lessen zou kunnen dekken: SPELIGIOSITIJD.

Doelstelling

Godsdienstig vormingsonderwijs wil een bijdrage leveren aan de persoonsvorming van de leerling om hem/ haar te helpen tot een eigen inzicht en tot een eigen bepaling van gedrag te komen: een leren leven in relaties binnen een multiculturele samenleving, waarvan de traditie geënt is op christendom en humanisme.

Subdoelstelling

Bovenstaande doelstelling kan verwezenlijkt worden door middel van de volgende subdoelstellingen:
-Leerlingen ontwikkelen inzicht in de pluriforme culturele/ religieuze werkelijkheid waarin zij leven en daardoor ook hun eigen ‘religieuze antennes’.
-Leerlingen leren christelijke overleveringen, die voor een deel in het jodendom verankerd liggen.
-Leerlingen leren andere culturele/ godsdienstige overleveringen kennen, waardoor ze oog krijgen voor de samenhang en tegenspraak tussen verschillende wereldgodsdiensten.

Toelichting ‘religieuze antennes’

Dit begrip gebruik ik al een aantal jaren. Religieuze of spirituele antennes vangen dat op wat vaak niet wetenschappelijk bewezen is, wat je niet concreet aan kunt wijzen, maar wat je diep van binnen eigenlijk al weet, wat nog moet ontkiemen.   
Als ik een nieuwe groep voor het eerst les geeft, merk ik al snel een verschil in belangstelling en begrip. Sommige hangen aan je lippen en ‘weten’ zelf ook van alles te vertellen. Anderen vinden de verhalen mooi en komen met allemaal vragen. En je hebt ook kinderen die willen direct praktisch aan de slag, het verhaal uitvoeren. Een enkeling roept direct de eerste les: “Wij geloven niet in God” en een aantal zijn steeds bezig met de vraag of Bijbelverhalen waar of niet waar gebeurd zijn, blijven daar een beetje in hangen. Net of zijn hun religieuze antennes gesnoeid of  is er nooit aandacht aan besteed.

We spreken in het begin af dat je de verhalen ook niet letterlijk hoeft te geloven, net als sprookjes. Meestal vraag ik of ze in iets anders geloven (jezelf of je vader of moeder) en dat vinden ze vaak duidelijker. Dichtbij hun eigen verhaal beginnen en vervolgens verhalen horen van anderen, omdat het belangrijk is dat je weet wat andere mensen bezighoudt. Ik wil graag oproepen bij de kinderen dat dit niet ten koste gaat van hun eigen ideeën en visie, maar dat het juist verrijkend kan werken.
Volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (2005, 217) gaat geloven terug op het woord ‘gilõbian’, dat ‘vertrouwen stellen in’ betekent. Geloven wortelt dus in vertrouwen. En voor vertrouwen geldt, dat het gewekt moet worden wil het iets teweegbrengen.

Of die verhalen echt of niet echt gebeurd zijn, ik hoop dat kinderen ze in hun hoofd verbeelden, dat er plaatjes komen. ‘Godsdienst als speelruimte van de verbeelding’ vind ik dan ook een prachtige titel van een boek van Nel Jongsma- Tielemans en over de inhoud wil ik nog  kort iets vermelden.
De verhalen die ik vertel zitten vol met symbolen. In symbolen kun je zien wat onzichtbaar is als je maar kijkt met ogen van de creatieve verbeelding. Het schildert diepte in de werkelijkheid. Een symbool is een werkelijkheid die samenvalt met een andere werkelijkheid, deze zichtbaar voorstelt.
Zoals een knuffel een peuter een symbolisch hapje moederlijkheid biedt, zo wil ik de kinderen met verhalen een symbolisch hapje aanbieden van wat er mogelijk is in de realiteit. Symbolische hapjes: het verhaal is dan misschien niet echt, maar wel werkelijk en werkzaam. En als je dan een dergelijk verhaal naspeelt, er een spel van maakt (is ook niet echt) dan kan het nog werkelijker worden, je ondergaat het.

Leerstofplanning

De kalender, de krant, de ervaringen van kinderen en één overkoepelend thema voor het heel jaar.

De kalender bestaat uit een lijst van allerlei feesten, vieringen en gedenkdagen die we op verschillende kalenders tegen kunnen komen; een mix van de kerkelijke kalender, de data van de heiligen en de wereldse kalender. Meestal is het begrip kalender al een onderwerp van een les.
Ik heb ook de krant achter de kalender gezet, omdat ik opvallend nieuws of fotomateriaal  van wereldreligies ook in de lessen laat zien. Soms blijft het bij laten zien en een klein gesprekje ter verduidelijking, meestal is er wel een link met de lessen of volgt er uit een dergelijk krantenartikel weer een les(senserie).
De ervaringen van kinderen staan er bij, omdat dit de aanknopingspunten zijn voor mijn lessen. Een aantal feesten, vieringen en gedenkdagen maken de kinderen thuis mee, hoe gaat dat bij hen? Ze zijn vaak nieuwsgierig naar achtergronden van deze dagen en personen. Waarom vier je iets zoals je het viert? Er zijn ook dagen en personen bij, waar ze thuis niets aan doen. Dan beginnen we met het verhaal en hoop ik dat dit iets van hun eigen ervaringen oproept of ik begin met het thema van het verhaal centraal te stellen in een gesprek om te kijken of dat ervaringen van hen oproept. Ik vind het belangrijk dat het dicht bij hen blijft, dat zij ook hun eigen verhaal kwijt kunnen.

De kalender

Sint Michaël (oogst)
Sint Franciscus (dierendag)
Hervormingsdag
Allerheiligen/ Allerzielen
Sint Maarten
Dag van respect
Laatste zondag van het kerkelijk jaar
Sint Nicolaas
Advent
Kerst
Driekoningen
Valentijn
Carnaval
Veertigdagentijd; Aswoensdag/ Palmpasen/ /Witte Donderdag/ Goede Vrijdag/ Stille Zaterdag
Pasen
4 en 5 mei
Moederdag/ Vaderdag
Hemelvaart
Pinksteren

Eén thema als leidraad door het hele jaar.

2014/ 2015: Feesten is een kunst (kinderboekenweek)
2013.2014: Spel en sport: het spel van het leven (kbw)
2012/ 2013: Wondere wereld (kbw)
2011/2012: Je moed maar durven…(kbw)
2010/ 2011: De grote tekententoonstelling (kinderboekweek)
2009/ 2010: Ontvangen en geven, talenten
2008/ 2009: Kracht en macht (n.a.v. de Olympische spelen)
2007/2008: Stemmen om naar te luisteren (n.a.v. buitenlandse vakanties)
2006/ 2007: Huis, je thuis (Is het fijn om na de vakantie weer thuis te zijn?)

Hiermee start ik een nieuw jaar en probeer daar al ‘kalender volgend’ steeds weer op terug te komen Door deze manier van werken bekijk je verhalen anders, ontdek je andere lagen, leg je de nadruk anders bij het vertellen en het bepaalt ook een wisseling in de keuze van verhalen. Deze manier van werken staat eigenlijk ook symbool voor dat alles met elkaar te maken heeft. Dat laat ik ook zien in de cirkelkalender, einde en begin is er alleen als wij dat er aan maken.

Verhalen die aan de orde kunnen komen

Verhalen vertellen is één van de oudste vormen van onderwijs, overlevering is de kracht waardoor bewustzijn en cultuur voortgaan. Als iemand van een andere planeet zou vragen wat wij nu precies zijn, dan zouden we moeten zeggen; verhalenvertellers. Wij zijn zelf de levende verbinding tussen de grote verhalen van alle tijden en plaatsen en de vertolking van al die verhalen in het dagelijks leven. Verhalen vormen de verbreiding van de menselijke groei. Terwijl ze worden verteld, herverteld, beluisterd en herbeluisterd, onthullen ze hun diepere betekenis. Onbewust of bewust voelen we ons aangetrokken tot verhalen die ons de ontbrekende stukken van de puzzel van ons leven aanreiken. Als we ons leven verbinden met de ervaringen van personen uit ‘oude verhalen’, dan krijgen we een geheime voorraad ervaringen mee die de onze verlicht en versterkt. (Overtref jezelf, blz. 128- 131, Jean Houston)

Bijbelverhalen

-Oude testament:
Verhalen over de schepping, Adam en Eva, Kaїn en Abel, Noach, de toren van Babel.
Verhalen over de aartsvaders; Abraham, Izaäk, Jacob en Jozef
Verhalen over de uittocht
Jona, Ruth, Esther
Verhalen over profeet Samuel en koning David

-Nieuwe testament:
Verhalen over Jezus’ leven
Gelijkenissen van Jezus
Hemelvaart- en Pinksterverhaal

Andere verhalen

Levensverhalen van de heiligen en de legendes bij deze personen
Verhalen uit andere godsdiensten
Spiegelverhalen

Belangrijke bronnen

Bijbel/ Verschillende kinderbijbels
De gouden sleutel                                                    Boukje Offringa
Groeien als een boom                                            Boukje Offringa
Het huis van licht                                                      Joanne Klink
De drie bruiloftsgaven                                             Ineke Verschuren
Over engelen, goden en helden                             Janny van der Molen

 Werkvormen

De basis van mijn lessen is een vertelling, meestal beginnen we met een lied te zingen, want is het niet zo dat taal de ganzenveer van het hart is en het lied de ganzenveer van de ziel? Inzichten komen niet via het verstand, de filosofie of de reflectie, maar via het verhaal. Dat roept een werkelijkheid op en spreekt tot het verstand en het gevoel beide. En in het lied verijlen lichaam, verstand en hart tot bevrijde geest.(Uit een vleugje paradijs; Eli Whitlau). In de bovenbouw beginnen we voor het verhaal meestal met de klankschaal die de kinderen om de beurt mogen laten klinken.
Meestal vertel ik een verhaal, maar ook voorlezen en een film kijken komen aan de orde.
Vervolgens een verwerking met zowel hart, handen en hoofd in actie, zodat ze het verhaal ‘aan den lijve’ ervaren. Mijn voorkeur gaat de laatste jaren uit naar drama-activiteiten en spel, maar ook mindfullnesactiviteiten krijgen meer ruimte, waarmee ik hoop momenten van aandacht en verstilling te verhogen.

Voor vertellen van eigen belevenissen is er ruimte en gesprekken doen we vaak met hulpmiddelen, omdat het anders vrij snel star word. (iemand steekt de vinger op, krijgt de beurt van mij en richt zich vervolgens ook alleen tot mij). Kinderen zelf de beurt door laten geven, met rode en groene kaartjes werken in discussiegesprekken, gesprekken aan de hand van stellingen. Gesprekken aan de hand van beeldmateriaal, eerst in kleine groepjes iets bespreken en dan plenair per groepje iets melden enz.
Voor verwerkingen komen naast drama- en spel activiteiten ook tekenen, gedichten maken, knutselen, verhaaltje schrijven aan bod.

Verder organiseer ik eens in het jaar een excursie. Nu het aantal scholen waar ik les geeft vermeerdert, is het meestal de plaatselijke kerk die ik bezoek, maar in voorgaande jaren ben ik ook wel eens een hele ochtend langs ‘godshuizen’geweest: moskee, RK- kerk en de PK- kerk te Wiuwert ( mummies). Verder ligt er een ‘joodse’ route door Sneek, die ik met verschillende groepen heb gelopen. Toen in 2009 de Ark van Noach Sneek aandeed hebben ik die  met groepen bezocht. 

Organisatie en communicatie
Op de volgende scholen verzorg ik de G.V.O. lessen

Alle kinderen krijgen een GVO- map voor liedteksten en werkbladen. Op deze map mag worden getekend en geschreven.
Twee maal per jaar schrijf ik iets voor de schoolkrant of de nieuwsbrief. Afhankelijk van wat de school verkiest. Sommige scholen geven dit alleen de kinderen mee die gvo- lessen volgen. De laatste tijd worden veel brieven digitaal verzonden en plakken ze mijn brief er aan vast.

Verder onderhoud ik contacten met de contactpersonen van ‘zendende instanties’: plaatselijke kerken. Die contacten ontstaan min of meer uit praktische ondernemingen. De excursies naar de plaatselijke kerken verlopen meestal via die personen en ik kan er terecht voor een bijdrage in onkosten als ik met de leerlingen bijvoorbeeld een persoonlijk levenskaars maak of een palmpasenstok.
Hier en daar vinden er ontmoetingen plaats tijdens kerkenraads- of moderamenvergaderingen, waarin ik in een half uur iets vertel over mijn werk. Met name in Sneek met de ISKS werkt dit aardig, twee maal per jaar, samen met collega Connie Wijnja. Dit jaar ben ik ook begonnen met het schrijven voor kerkblaadjes, omdat ik vind dat gemeenteleden zouden moeten weten dat ik met behulp van hun kerk activiteiten financier en om informatie te geven over mijn manier van werken, met de uitnodiging om mijn materialen te lenen voor de kinderen in hun gemeente.

Mijn werkgever is PC/GVO  Utrecht sinds 2009/2010. Er is een ruim aanbod wat betreft scholing en intervisie, waar we uit kunnen kiezen en waar ik regelmatig deel aanneem. 2013/2014 had ik me opgegeven voor intervisie (verplicht), kinderboekenweek ideeënmiddag, Drama en Spel (2x), kunst in GVO- lessen, 3 zaterdagen ‘Godly Play’.
Dit jaar volg ik de intervisie en heb een regiomiddag bijgewoond waar samenwerking tussen GVO en HVO centraal stond. Verder spits ik me toe op de methode Godly Play. Het is een pilot-project dat ik mag toepassen in Winsum op ’t Bynt (samenwerkingschool) in de groepen 1 en 2. Concreet betekent dit een aantal bij eenkomsten volgen of verhalen te oefenen, maar ook om te overleggen hoe deze methode gestalte te kunnen geven en de materialen zelf maken of aanschaffen. Op www. bethlehemstore.nl is meer informatie te vinden over deze methode.

De samenwerking met HVO collega’s vindt vaker plaats als het mogelijk is. Zo heb ik  alle scholen dit jaar een introductiebrief gestuurd en gevraagd aan een aantal HVO collega’s om ook iets te schrijven. Dit tegelijkertijd ingeleverd bij de school voor de nieuwsbrief. In IJsbrechtum zijn we gezamenlijk naar de kerk geweest waar we een speurtocht hebben gevolgd en hebben we voor kerst met de hele groep wensdoosjes gevouwen.

Tenslotte

Ik kies voor een open, brede benadering en toch uitgaan van wat kinderen eigenlijk al ‘weten’. Godsdienst/ Levensbeschouwing behandelt trage vragen, ik help leerlingen om daarin hun weg te vinden. Kinderen die al godsdienst hebben gehad vullen aan: Juf Sybrig vertelt vaak verhalen en daarna doen we er iets leuks mee.